شب قدر چه شبی است و چه فضلیتهایی دارد؟+ اعمال شب قدر چیست؟

شب قدر (به عربی: لیلة القدر)، در باور اسلامی، شبی است که اولین آیات قرآن بر پیامبر اسلام، محمد نازل شد.[۱] این شب در طول ماه رمضان (ماه نهم) واقع می‌شود، ماهی که با روزه گرفتن مورد توجه قرار می‌گیرد.[۲] نه قرآن و نه احادیث جمع‌آوری‌شده از محمد روز دقیقی که شب قدر باید بزرگداشت شود را آشکار نمی‌کنند.[۳] روایات این شب را به عنوان یکی از شب‌های با شماره فرد از ثلث پایانی رمضان شناخته‌اند.[۴][۵] اهل سنت معمولا آن را در ۲۷ ام و شیعیان در ۲۳ ام بزرگداشت می‌کنند. مسلمانان متدین عرفا برای بزرگداشت این شب به مساجد می‌روند، و آن را به عبادت و گوش دادن به قرائت قرآن می‌پردازند،[۳][۵] در موارد زیادی تا سحر در این کوشش بیدار می مانند. در موارد کم تری، با توجه به نادقیق‌بودن در تشخیص روزی که شب قدر باید در آن بزرگداشت شود، برخی مسلمانان به یک عزلت ۱۰ روزه در آخرین دهه رمضان می پردازند.[۳]

شب قدر در سوره ۹۷ قرآن، سوره قدر، مورد اشاره قرار گرفته است:[۳][۶]

ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم

و از شب قدر چه آگاهت کرد

شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است

در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرر شده است] فرود آیند

[آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است (ترجمه فولادوند)[۷]

واژه عربی «قدر» می‌تواند هم به معنی سرنوشت باشد و هم به معنی نیرو و توانایی. مفسران مسلمان بر سر این که معنی درست کدام است نظرات مختلفی دارند. اولین آیه در این سوره بیان می‌کند که «ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم . . . شب قدر بهتر از هزار ماه» (آیات ۱ و ۳ سوره قدر، ترجمه مکارم شیرازی[۸]).[۵] این مطلب از قرآن همچنین با دریافت کتاب مقدس مسلمانان توسط محمد گره زده شده است. این اعتقاد به نظر می‌رسد که روایات اولیه را نقض می‌کند، و با روایاتی که محمد قرآن را به طور تدریجی در طول ۲۳ سال آخر زندگی‌اش دریافت می‌کند هم‌نوا نیست.[۳][۵] برای آشتی دادن این دو دیدگاه مفسران مسلمان این طرح را پیشنهاد کرده اند که فرشتگان ابتدا آن را در یک شب از «لوح محفوظ» (کتاب آسمانی خداوند) به پایین‌ترین سطح آسمان فرود آورده‌اند و آن را جبرئیل از آن جا به طور تدریجی به محمد در مکه و مدینه وحی کرد. با این حال باقی همچنان می گویند که این رویداد فقط به اولین وحی محمد در غار حرا اشاره دارد. محققان مطالعات اسلامی اروپایی-آمریکایی خاطر نشان کرده اند که بزرگداشت یک تک لحظه از وحی، می‌تواند از سنت‌های پیش‌از اسلامی وحی یهودی و مسیحی الهام گرفته شده باشد، همچون وحی تورات در کوه سینا و تولد عیسی. شیعیان، سطحی دیگر از معنا را نیز به این شب اضافه کرده اند، برای این که آن ها معتقدند که این شب همچنین شبی است که فاطمه، دختر محمد و مادر امامان، متولد شده است، و علی ابن ابی طالب شهید شده است.[۵]

طبق احادیث، عبادت و انجام کارهای نیک در این شب بخشش خداوند را برای گناهان گذشته به دست می‌آورد. مسلمانان بسیاری، در حفظ معنای «قدر» به عنوان «سرنوشت» (شب سرنوشت) همچنین معتقدند که هر سال در این شب خداوند همه آن چه را که در سال آتی اتفاق خواهد افتاد مقدر می‌کند،[۵] و این شب را به عنوان لحظه‌ای که الله سرنوشت هر شخص را برای سال پیش رو مقدر می کند می بینند. بنا به احادیث، الله گناهان همه کسانی که به عبادت و اعمال نیک در این شب می پردازند می‌بخشد.[۳][۹]

قرآن جزئیات بخصوصی، اگرچه نه کاملا منسجمی را، از زمانی که وحی شروع به پایین آمدن به محمد کرد ارائه می‌کند. این یا در یک «شب فرخنده» (لیلة المبارک) اتفاق افتاده است (سوره دخان، آیه ۳)، یا در «شب قدر» (سوره قدر، آیه ۱)، یا در طول ماه رمضان (سوره بقره، آیه ۱۸۵). بیش‌تر مفسران توضیح می‌دهند که تمام مطالب به یک شب یکسان و واحد اشاره دارد، به نام لیلة القدر، که در ماه رمضان قرار می‌گیرد.[۱۰] سنت و روایات مسلمانان درباره این که منظور از «در ماه رمضان فرو فرستاده شده است» چیست، مردد هستند. یک نظر این است که این عبارت یاد اولین وحی محمد را زنده می کند، و نظری دیگر این که حاکی از «فرو فرستادن» کل قرآن (به پایین ترین آسمان) باشد.[۱۱] «لیلة المبارک»، شب فرخنده، یا با «لیلة القدر»، شب قدر، معادل شمرده می‌شود، یا این که در نظر گرفته می‌شود شب ۱۵ شعبان باشد، نقطه آغازین روزه گرفتن داوطلبانه. به زعم A.J Wnsinck، این دو شب دوره سال نوی باستانی ای را در حوالی انقلاب تابستانی متمایز می کردند، که در پس برقرارسازی روزه‌گرفتن در رمضان قرار دارد. Kees Wagtendonk می نویسد مفهوم دو شب سال نو در یک دوره چهل روزه نامحتمل است و تقویم عربی باستانی، مانند دیگران در منطقه، یک سال نویی را، یا در بهار یا در پاییز، قبول داشت، و بزرگداشت ۱۵ شعبان بیش‌تر به نظر می رسد محصول اسلام باشد.[۱۱]

بنابر آموزه‌های اسلامی خوابیدن در شب قدر مذموم و شب‌زنده‌داری در آن سفارش شده‌است و دعا و استغفار به علت توجه فوق‌العاده خدا به بندگان برای بخشایش گناهان آنان در این شب توصیه شده‌است.[۱۲] روز قدر هم به اندازه شب آن ارجمند است.[۱۲]

پیرامون واژه

شب قدر را به معنی منزلت دانسته‌اند و بعضی دیگر آن را به معنی تنگی و گرفتاری دانسته‌اند. برخی نیز قدر را اندازه‌گیری و تقدیر امور معنی کرده‌اند و برخی بخاطر قدر دانی از خداوند است.

در پاسخ این سؤال، که چرا این شب، شب قدر نامیده شده، سخن بسیار گفته‌اند، از جمله این که:

شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شده، که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود، شاهد این معنی در آیات ۳ و ۴ سوره «دخان» است که می‌فرماید:إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَة مُبارَکَة إِنّا کُنّا مُنْذِرینَ * فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکیم: «ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بوده‌ایم * در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد». این بیان، هماهنگ با روایات متعددی است که می‌گوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسان تعیین می‌گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه، تفریق و تبیین می‌شود. البته، این امر هیچگونه تضادی با آزادی اراده انسان و مسئله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد، و میزان ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آن‌ها است. یعنی: برای هر کس آن مقدر می‌کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر: زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد، که تأکیدی بر آن است.

آن شب را از این جهت شب قدر نامیده‌اند که: دارای قدر و شرافت عظیمی است (نظیر آنچه در آیه ۷۴ سوره «حج» آمده‌است: ما قَدَرُوا اللّه حَقَّ قَدْرِهِ: «آنها قدر خداوند را نشناختند»).

به خاطر آن است که، قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.[۱۳]

پیشینه

حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا شب قدر در امت‌های پیشین نیز بوده‌است؟ می‌توان این‌گونه پاسخ داد که: ظاهر آیات سوره «قدر»، نشان می‌دهد: شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیست، بلکه، همه سال تا پایان جهان تکرار می‌شود. تعبیر به فعل مضارع (تَنَزَّلُ) که دلالت بر استمرار دارد، و همچنین تعبیر به جمله اسمیه «سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» که نشانه دوام است نیز، گواه بر این معنی است. به علاوه، روایات بسیاری که شاید در حدّ تواتر باشد نیز، این معنی را تأیید می‌کند (این نسبت به آینده). ولی، آیا در امتهای پیشین نیز بوده‌است، یا نه؟. صریح روایات متعددی این است: این از مواهب الهی بر این امت می‌باشد، چنان‌که در حدیثی از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده‌است: «خداوند شب قدر را به امت من بخشیده، و احدی از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبودند».[۱۴][۱۵]همچنین بیشتر شیعیان اعتقاد دارند در شب نوزدهم علی ابن ابیطالب به وسیله ابن ملجم مرادی در مسجد کوفه در حال خواندن نماز صبح ضربت خورد و در شب بیست و یکم درگذشت.

دیدگاه اهل سنت

اهل سنت اعتقاد دارند که طبق حدیث نبوی شب قدر در یکی از ده شب آخر ماه رمضان واقع شده‌است. اغلب شب بیست و هفتم را شب قدر می‌دانند و در آن شب به دعا و شب‌زنده‌داری می‌پردازند. مسلمانان سلفی اعتقاد دارند که در شب قدر در تمام روزگار همان شبی بود که قرآن در آن نازل گردید و دیگر تکرار نمی‌شود.[۱۶] برخی نیز اظهار داشته‌اند که تا زمان زندگی محمد شب قدر در هر سال تکرار می‌شد اما پس از ارتحال محمد، شب قدر از بین رفته‌است.[۱۷] برخی نیز معتقد بوده‌اند که شب قدر شبی‌است در تمام سال ولی در هر سال شب نامعلومی است، در سال بعثت در ماه رمضان بوده اما در سال‌های دیگر ممکن است در دیگر ماه‌ها باشد. مسلمانان اهل سنت در سراسر جهان به اعتکاف و احیای این شب‌ها می‌پردازند. آنان در این شب‌ها به خواندن قرآن، ادای صلاه تسبیح، ذکر و دعا می‌پردازند.

دیدگاه شیعه

بر اساس حدیث شیعه که از حماد بن عثمان که وی از حسان بن علی از پیشوا ششم شیعیان پیشوا جعفر صادق نقل شده‌است؛ شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است.[۱۸] در روایات شیعه آمده‌است که قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ در ماه رمضان است که احتمال شب بیست‌وسوم بیش‌تر است. در اصول کافی نیز آمده‌است که تقدیر در شب نوزدهم و ابرام در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است.[۱۹]

در قرآن

نوشتار اصلی: قدر (سوره)

در قرآن دربارهٔ شب قدر چنین آمده‌است:

به راستی که ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم؛ و چه تو را به شب قدر آگاه تواند کرد. شب قدر از هزار ماه برتر است. در این شب فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان از هر امر فرود می‌آیند. این شب تا صبحگاه «سلام» است. (سوره قدر آیات ۱ تا ۵)[۲۰]

و نیز در سوره دخان آمده‌است:

سوگند به کتاب روشنگر. به راستی ما آن را در شبی مبارک فرو فرستادیم زیرا که به حقیقت هشداردهنده بودیم. در آن شبی که هر امری با حکمت معین و ممتاز و جدا می‌گردد. تعیین آن امر البته از سوی ما خواهد بود، که ما رسولان را فرستنده بودیم؛ و این البته از رحمت و مهربانی پروردگار توست، به راستی او شنونده داناست. (سوره دخان آیات ۱ تا ۶)[۲۱]

مسئله علمی

با توجه به این که شب قدر به خاطر اختلاف ساعات در مناطق مختلف کره زمین مختلف می‌شود برخی مفسرین آن را به عنوان یک بار چرخش کامل ناحیه تاریک زمین در سطح آن می‌دانند که طی آن هر بخش تاریک وارد شب قدر خودش می‌شود.[۲۲] از پیامبر اسلام نقل است که هوای شب قدر معتدل است و خورشید در صبح آن طلوع می‌کند، بدون شعاع و نور[۲۳] اما به نظر طباطبایی این نشانه‌ها نه دائمی است و نه اکثری.[۲۴]

در ادبیات فارسی

ترا قدر اگر کس نداند چه غم		شب قدر را می‌ندانند هم
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی		آن شب قدر که این تازه براتم دادند[۲۵]
آن شب قدری که گویند اهل خلوت امشب است		یا رب این تأثیر دولت در کدامین کوکب است[۲۵]
شب قدری چنین عزیز و شریف		با تو تا روز خفتنم هوس است[۲۵]
در شب قدر ار صبوحی کرده‌ام عیبم مکن		سرخوش آمد یار و جامی بر کنار طاق بود[۲۵]